krótko o Naczelnym Komitecie Narodowym
Galicja i Kraków odegrały znaczącą rolę w procesie przywracania Polsce niepodległości. Po wybuchu I wojny światowej, w wyniku porozumienia polskich środowisk konserwatywnych i demokratycznych, podczas posiedzenia Koła Polskiego w parlamencie austriackim, w dniu 16 sierpnia 1914 r. powstał w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy (NKN), który stał się najwyższą władzą wojskową, skarbową i polityczną dla Galicji i zapleczem Legionów Polskich. Na jego czele stanął Juliusz Leo – prezydent miasta Krakowa.
NKN była władzą nad tworzącymi się u boku wojsk austriackich Legionami Polskimi. Te z kolei powstały na podstawie rozkazu Naczelnego Dowództwa Armii Austriackiej z dnia 27 sierpnia 1914 r., w którym zarządzono utworzenie Legionu Wschodniego we Lwowie i Legionu Zachodniego w Krakowie pod polskim dowództwem.
Podstawę Legionu Zachodniego mieli stanowić strzelcy Józefa Piłsudskiego. Legionistom nakazano złożenie przysięgi na wierność cesarzowi, co uczynili na krakowskich Błoniach 4 i 5 września 1914 r. Tak powstał pierwszy oddział wojska polskiego od ponad pół wieku.
Walki prowadzone przez legionistów przynosiły im chwałę, ale i powiększały rzesze ofiar, wśród których były wdowy i sieroty po poległych żołnierzach. Aby zapewnić im wystarczającą opiekę, Naczelny Komitet Narodowy zainicjował tworzenie tzw. tarcz legionowych, do których każdy obywatel mógł wbić gwóźdź, wpłaciwszy uprzednio na fundusz ofiar wojny. Początkiem przedsięwzięcia było postawienie na krakowskim rynku w dniu 16 sierpnia 1915 r. Kolumny Legionów jako świadectwo ofiarności społeczeństwa polskiego i upamiętnienia czynu legionowego.
Wszystkie czynności podejmowane przez NKN wymagały rozszerzenia działalności i utworzenia jednostek pomocniczych na poziomie powiatów Galicji. Skutkowało to powstaniem powiatowych komitetów narodowych (PKN). Taki też powstał w Gródku Jagiellońskim i działał w powiecie gródeckim.
bezcenne świadectwo przeszłości
Zachowała się dokumentacja dotycząca działalności NKN. Współcześnie, niejednokrotnie zastępuje ona źródła bezpowrotnie utracone podczas II wojny światowej.
Akta te dokumentują proces powstawania i działania Legionów, które walnie przyczyniły się do odzyskania przez Polskę niepodległości. Są świadectwem wysiłku podejmowanego w walce o suwerenność w okresie przełomowym dla istnienia polskiej państwowości. Wzorem dla pokoleń.
Scalanie dokumentacji wytworzonej przez NKN i jego rozliczne oddziały rozpoczęło się wraz z zakończeniem pod koniec 1916 r. jego działalności i trwało do 1920 r. Akta zostały następnie przekazane do Archiwum Aktów Dawnych miasta Krakowa. Część z nich znalazła się również w Muzeum Czartoryskich, skąd w 1953 r. przewieziono je do Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Krakowie. Prace porządkowe nad zespołem rozpoczęły się w 1937 r., lecz zostały przerwane na czas II wojny światowej. Powrócono do nich w 1953 r., a zakończono dwa lata później.
NKN prowadził liczną korespondencję w tym także z powiatowymi komitetami narodowymi. Dzięki temu w Archiwum Narodowym w Krakowie znajdują się pisma z lat 1915-1917 kierowane do Polskiego Komitetu Narodowego (PKN) w Gródku Jagiellońskim jak i sprawozdania PKN przesyłane do NKN. Dają one pokoleniom potomków ludności powiatu gródeckiego bezcenną wiedzę o powstaniu i działalności komitetu.
Być może stosowne akta znajdują się również w jakimś archiwum w Gródku lub zostały przekazane do któregoś archiwum we Lwowie, ale na chwilę obecną nie są dostępne.
Cóż takiego można dowiedzieć się o PKN z Gródka Jagiellońskiego?
początki
Jak wynika z zachowanej dokumentacji Polski Komitet Narodowy (PKN) w Gródku musiał istnieć przed 1915 r., jednakże o działalności w tym okresie niewiele wiadomo. Zachował się tylko odpis, w którym Komisja Tymczasowa Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (poprzedniczka NKN) w dniu 7.02.1913 r. mianowała Stanisława Le Boutona mężem zaufania na okręg gródecki celem zebrania podatku i składek. Z kolei rozkazem Komendy Głównej z dnia 14.01.1914 r. wydanym we Lwowie został mianowany Komendantem Związku Strzeleckiego w Gródku Jagiellońskim.
Można przypuszczać, że PKN w 1914 r. nie zdążył rozwinąć działalności wskutek zajęcia Gródka przez przez wojska rosyjskie i zniszczeniami przez nich poczynionymi. Pracowało jedynie tylko Koło Ligi Kobiet, zapewne pod inną nazwą.
Po wyparciu Rosjan z Galicji w 1915 r., zaistniała konieczność odtworzenia PKN. Pierwszym krokiem w tym kierunku było pismo z dnia 10.10.1915 r. NKN, skierowane do ówczesnego burmistrza Gródka Jagiellońskiego Jana Matauszka z prośbą o przyjęcie mandatu męża zaufania, celem utworzenia Komitetu Narodowego, w zarządzanej przez niego gminie.
Na dzień 20.11.1915 r. zostało zwołane przez delegatów Andrzeja Moraczewskiego i J. Paulikowskiego oraz mężów zaufania zebranie w Gródku, na którym miała zostać przedstawiona sprawa polska oraz Komitetu Narodowego i Ligi Kobiet. NKN poprosił o obecność na nim członka sekcji wschodniej, posła Władysława Stesłowicza. Nie wiadomo, czy się odbyło. Nie ma śladu o tym w zachowanej dokumentacji.
powstanie PKN
Dzięki sprawozdaniu z dnia 29.01.1916 r. delegata NKN Juliana Smulikowskiego poznać można szczegóły powołania na nowo do życia komitetu narodowego w powiecie gródeckim.
Jak pisze, w dniu 28.01.1916 r., zwołano w sali rady powiatowej duże zebranie z pomocą części pierwotnego składu tj. Janem Bogdanowiczem, Stanisławem Le Boutonem i Gwoździem. Wzięło w nim udział 30 osób. Po odczycie delegata PKN Juliana Smulikowskiego i przemówieniu Szczepana Hapki powołano 24 członków komitetu.
Zostali nimi: rejent Adolf Heunze jako przewodniczący, burmistrz Jan Matauszek jako zastępca przewodniczącego (potem przewodniczący), nauczyciel Michał Knobloch jako sekretarz, dyrektor szkoły Konstanty Bełtowski jako skarbnik, kasjer miejski Stanisław Le Bouton, majster kowalski – wiceburmistrz Szczepan Hapka, ks. kanonik Leonard Moczarowski, radca sądowy Zdzisław Szybalski, Franciszek Bobowski, Andrzej Kostrzębski, Alojzy Rosołowski, Marcin Zaleski, Karol Schmidt, Jan Bogdanowicz, włościanin Jan Starak, włościanin Jan Chmiel, Jan Kostrzębski, dr Jan Kreisner, Stanisław Jastrzębski, Józef Jasiewicz, kierownik szkoły w Rzeczyczanach Paweł Drozd, inspektor rolny Benedykt Wygoda, inżynier miejski Tomasz Krzyworączka i Antoni Zieliński.
Na zebraniu w miejsce dawnego komisarza wojskowego Gwoździa wybrano na delegata Departamentu Wojskowego Stanisława Le Boutona. Referentem został Paweł Drozd. Sprawy skarbowe przejął Michał Knobloch w miejsce Chojeckiego i Konarowskiego.
W zebraniu uczestniczyły przedstawicielki Koła Ligi Kobiet Zofia Poh i Aleksandra Wereszczyńska.
W dniu 16.02.1917 r. odbyło się posiedzenie PKN, na którym z przewodniczącego ustąpił burmistrz Matuszek. Wybrano ks. Zygmunta Kozubskiego na jego następcę. Prawdopodobnie był ostatnim przewodniczącym PKN w Gródku Jagiellońskim.
pomocna dłoń kobiet
Działalność PKN w Gródku wspomagało Koło Ligi Kobiet, założone w Gródku w dniu 01.12.1915 r. Liczyło ono w marcu 1916 r. 119 osób. Przewodniczącą była Zofia Goh. Dzieliło się na sekcje: dochodową, oświatową, gospodarczo-ekonomiczną, przemysłową i ds. opieki nad rodzinami legionistów. Koło to prowadziło sprzedaż wydawnictw, szyło bieliznę, koszule i chusty legionistom oraz uczestniczyło z członkami PKN w zebraniach po wsiach.
Zamierzało także otworzyć sklep spożywczy, bardzo potrzebny ze względu na zniszczenia miasta przez Rosjan i trudności z tym związane.
działalność
W dniu 31.01.1916 r. NKN zwrócił się do Pawła Drozda kierownika szkoły w Rzeczyczanach z prośbą o objęcie stanowiska referenta PKN, na co ten pismem z dnia 03.02.1916 r. wyraził zgodę. Dzięki jego pismom i sprawozdaniom kierowanym do NKN wiedza o PKN z Gródka jest dosyć spora.
W dniu 04.02.1916 r. Departament Wojskowy NKN mianował Stanisława Le Boutona swoim delegatem na powiat Gródek Jagielloński. Został on zobowiązany do ułatwiania i rozpowszechniania sprawy poboru ochotników i kierowania ich do dowództwa uzupełnień do Polskiego Korpusu Posiłkowego. Prowadził ją później także do Polskiej Organizacji Wojskowej.
I plenarne posiedzenie PKN odbyło się w dniu 07.02.1916 r. pod przewodnictwem burmistrza Gródka Jagiellońskiego Jana Matauszka, na którym obecnych było 15 osób. Na zebraniu uchwalono utworzenie kilku komisji. Powstały:
– komisja skarbowa – na pierwszym posiedzeniu w dniu 10.02.1916 r. uchwaliła podatek narodowy i sposób jego poboru oraz ściągalności. Na drugim posiedzeniu w dniu 27.02.1916 r. liczbę pierwszych chętnych opłacających podatek narodowy określono na 86 osób. Postanowiono wtedy zwrócić się do Kasy Oszczędności oraz do urzędu miejskiego w Gródku o datek na Legiony. Sprzedaż datków niepieniężnych pozostawiono Kołu Ligi Kobiet.
PKN ustalił pobór datków w małej wysokości. Według Komitetu, większa stawka zniechęciłaby ludzi, a takim sposobem wpajano ludziom obowiązek wspierania Legionów i inne celów.
– komisja kulturalno-organizacyjna – przewodził jej ks. Zygmunt Kozubski, na posiedzeniu w dniu 22.02.1916 r. uchwaliła wyjazd do Dolinian celem stworzenia Miejscowego Komitetu Narodowego i Koła Ligi Kobiet. Postanowiono również wezwać do pracy jak najwięcej osób spośród nauczycieli.
– komisja administracyjno-wojskowa – zajęła się zapomogami i sprawą postawienia Kolumny Legionów opracowanego przez Tomasza Krzyworączkę. Czy takowa powstała? Nie wiadomo.
W dniu 27.02.1916 r. Paweł Drozd razem z przedstawicielką koła Ligi Kobiet zwołał zebranie w Dolinianach na które przyszło aż 110 osób. Po przedstawieniu zebranym ważności sprawy Legionów i NKN, utworzono tam pierwszy w powiecie Miejscowy Komitet Narodowy (MKN) i Koło Ligi Kobiet. Zdaniem Drozda, będą się one rozwijać dzięki miejscowej nauczycielce p. Dziurzyńskiej.
W marcu 1916 r. powstały kolejne MKN i Koła Ligi Kobiet w Rodatyczach, Czerlanach, Białogórze, Wołczuchach i Stodółkach. W kwietniu PKN zakończył tworzenie MKN i Kół Ligi Kobiet we wszystkich 11 wsiach polskich sądowego okręgu gródeckiego.
PKN oprócz tworzenia MKN, ściągania podatku narodowego i zbiórkach na podarki dla Legionistów, przygotowywał także obchody uroczystości narodowych. Najbardziej huczne odbyło się w rocznicę Konstytucji 3 Maja – z chórem i orkiestrą.
W dniu 03.05.1916 r. odbyło się tylko uroczyste nabożeństwo. Wieczorek urządzili wspólnie w dniu 09.05.1916 r. PKN i Koło Ligi Kobiet. Zebranie było bardzo liczne. Odbył się odczyt profesora Józefa Stankiewicza o Konstytucji, który przedstawił ją jako „wzór tężyzny narodowej i siły”.
Trzeba zaznaczyć, że postawa ludności powiatu była wzorowa. Oprócz samego wsparcia PKN, zgromadzeni czynnie uczestniczyli w zebraniach. Na przykład mieszkańcy Rodatycz poprosili o książki i odznaki narodowe. W odzewie na to PKN zwrócił się do NKN o rozpoczęcie wydawania tanich przystępnych książeczek dla ludu.
Departament Organizacyjny NKN docenił pracę PKN. Powiadomił o zamiarze wysłania do Rodatycz stosownych wydawnictw. Przesłał też odrębnym pismem wyrazy uznania dla czynnej pracy ks. Zygmunta Kozubskiego.
rozwiązanie PKN w Gródku
W dniu 16.02.1917 r. odbyło się posiedzenie PKN, na którym poruszono sprawę rozwiązania NKN, zapewne spowodowaną Aktem 5 listopada 1916 r. Obecny na zebraniu delegat zalecił dalsze prowadzenie spraw, z uwagi na brak stosownej uchwały Sejmowego Koła Polskiego o zakończeniu działalności Komitetu. Zebrani jednak uznali rozwiązanie za fakt dokonany i z tego powodu zawiesili wszelkie czynności przez siebie prowadzone.
Przeczy temu sprawozdanie z dnia 01.03.1917 r. z posiedzenia komisji kulturalno-organizacyjnej ze współudziałem przewodniczących i delegatów wiejskich komitetów narodowych powiatu. W obecności 30 osób wygłoszono na nim odczyt dotyczący działalności komitetu narodowego i komitetów miejscowych. Na tym dokumentacja Archiwum Narodowego z Krakowa dotycząca PKN w Gródku Jagiellońskim ukrywa się.
Nie wiadomo czy po marcu PKN Gródek Jagielloński nadal działał, jeśli tak, to pod jaką nazwą.
Za:
Archiwum Narodowe w Krakowie
– Korespondencja z (komisarzami) delegatami w Gorlicach, Gródku Jagiellońskim, Grybowie, Horodence, Husiatynie – ( sygn. 29/530/0/2.4/289),
– Archiwum Narodowe w Krakowie – Korespondencja z Powiatowymi Komitetami Narodowymi w Dąbrowie, Dębicy, Dolinie, Drohobyczu, Dubiecku, Frysztacie, Gorlicach, Gródku Jagiellońskim, Grybowie, Jarosławiu, Jaśle, Jaworowie, Jaworznie, Jordanowie, Kałuszu, Kamionce Strumiłowej, Kętach, Kolbuszowej, Kołomyi, Kosowie, Krakowie, Krośnie, Kutach (sygn. 29/530/0/3.1/510),
– „Jak powstawały Legiony” (https://pamiecpolski.archiwa.gov.pl/naczelny-komitet-narodowy-zespol-akt/)
Akademia Górniczo-Hutnicza – „Kraków był pierwszy… – W stulecie odzyskania niepodległości” (http://www.bg.agh.edu.pl/KBP/legiony.php)
korespondencja NKN z PKN w Gródku Jagiellońskim:
– Korespondencja NKN z (komisarzami) delegatami w Gródku Jagiellońskim